Ik weet het nog. Het was dertig jaar geleden, eind jaren tachtig, begin jaren negentig. In die tijd werd er veel gesproken over de val van de Berlijnse Muur en het nieuwe tijdperk van verzoening dat we na de ineenstorting van het communistische blok zouden ingaan. Twee films van de Duitse regisseur Wim Wenders hadden naam gemaakt, de ene de Wings of Desire, de andere, die het vervolg was, Si loin, si proche, of in de Engelse versie Faraway, zo dichtbij. Ik ga niet in op het verhaal, maar het waren engelen die, uit liefde voor gewone stervelingen, hun hemelse status opgaven om stervelingen te worden en zich te mengen in het dagelijks leven.

Nu ik gevraagd word om mijn ervaringen met het leven in Turkije met mijn lezers te delen, is het vreemd genoeg niet de Turkse taal of het Frans dat me te binnen schiet, maar deze titel in het Engels, waarvan de paradoxale uitspraak mijn gevoelens over Turkije het meest adequaat overbrengt. Is dit een teken van de culturele dominantie die wij allen, Turken of Belgen, op wereldschaal ervaren of is het te wijten aan het gebrek aan beknoptheid van de Fransen, die alles op een omweg en perifere manier zeggen? Maar wat maakt het toch uit…. Tot nu toe, zo dichtbij, Faraway, zo dichtbij… Ik denk dat de titel vertaald werd in Uzak ama yakın (ver maar dichtbij) ook al leek ne kadar uzak o kadar yakın (hoe verder hoe dichterbij ) meer gepast…
Dit gevoel van afstand tot wat het dichtst bij ons staat, van nabijheid tot een ver weg, een elders geleefd of gefantaseerd leven is een van de terugkerende thema’s van de literatuur en de poëzie. Bovendien heb ik bij het aftappen van het internet niet lang gewacht om deze verzen van Nazim Hikmet tegen te komen: Ne kadar kötüdür sana an kadar yakın, bir asır kadar uzak …1 Hoe pijnlijk is het dat ze als een moment dicht bij je is en als een eeuw ver weg.

Termen die dit gevoel van ballingschap uitdrukken, van nabijheid tot wat ver weg is en afstand tot wat dichtbij is, bestaan in de meeste talen. In het Frans zal het nostalgie zijn, dat wil zeggen etymologische pijn van de terugkeer, in het Turks sıla…. is het ook dit gevoel van gebrek aan eigen land dat geboorte gaf aan de Fado, het melancholische Portugese lied dat de nostalgie van zeelieden die lange maanden op zee hebben doorgebracht uitdrukt…

Dus, Turkije, zo ver weg en zo dichtbij, zo vertrouwd en toch zo anders… Ik denk dat dit de paradox is waarin mijn ervaring van het leven in Turkije zich concentreert, in Ankara om precies te zijn, waar ik de kans had om les te geven aan de Franse afdeling van de Hacettepe-universiteit.

Wat Turkije betreft, heb ik het gevoel dat het te weinig bekend is, of beter gezegd dat België (Europa) en Turkije twee werelden zijn die weinig van elkaar weten, die elkaar in het beste geval negeren en die helaas vaak tegen elkaar ingaan. Ik heb dit zelfs opgemerkt op mijn werkplek, die per definitie open moet staan voor de westerse cultuur… Omgekeerd heeft Turkije de laatste jaren geleden onder een zeer negatief imago dat contacten en kennis van de werkelijke situatie in het land verhindert… Toen ik bij mijn terugkeer in België zei dat ik in Turkije werkte, leken de mensen zich zorgen om me te maken en stelden ze me verrassende vragen zoals: “gaat het daar goed? Heb je problemen? “Nee, bedankt voor mij, alles is in orde. Hoe kon ik hen uitleggen dat het leven daar, voor de meeste mensen, zijn normale gang ging, dat in de straten van mijn buurt vrouwen zich vrijelijk konden bewegen zonder sluiers, dat jongeren aan tafels in cafés zaten, dat zij hun dagdagelijkse gang gaan, werken, studeren, sporten…

Nee, ook al is niet alles rozengeur en maneschijn, Turkije is niet deze dictatoriale hel die de westerse media ons proberen te verkopen.
Omgekeerd weet ik niet in hoeverre Europa en het Westen nog steeds deze imperialistische mogendheden zijn zoals die door bepaalde ideologieën in Turkije worden gepresenteerd… Persoonlijk denk ik dat de onwetendheid die we over elkaar hebben, ten goede komt aan degenen die ons willen scheiden, als een garantie dat onze oppositie hun macht zal versterken. Naar mijn mening worden alle mannen, ongeacht de cultuur waartoe ze behoren, geconfronteerd met dezelfde grote problemen: het verdienen van de kost, vragen over afkomst, afstamming, dood en het hiernamaals. Wat anders is, zijn de antwoorden die culturen geven op deze fundamentele vragen, en niets is volgens mij zo verrijkend als het ontdekken van een nieuw antwoord, nieuw in de cultuur van herkomst, op deze gemeenschappelijke problemen van de mensheid… Dicht bij de gestelde vragen, verschillend wat betreft de voorgestelde antwoorden.

Eerlijk gezegd, en ik zeg dit niet om mijn Turkse vrienden te plezieren, maar persoonlijk zou ik, als ik in Turkije was geboren, nooit in België zijn komen wonen. Allereerst licht, ruimte, geografie zelf, alles heeft een andere energie, een trilling waar onze regenachtige luchten vreemd aan zijn. Eerlijk gezegd lijkt dat België saai en smal in vergelijking met de uitgestrekte, ondergelopen ruimtes van Centraal-Anatolië. Aan deze energie die de geografie ons geeft, beantwoordt in Turkije een menselijke warmte, een opvatting van vriendschap, van delen, die ik hier moeilijk kan vinden. Waar in België de kleinste stap wordt ingekaderd door regels, is het in Turkije improviseren… Voor een autoprobleem gaan we dezelfde dag nog naar de sanayi handelaars, terwijl we in België weken van tevoren een afspraak moeten maken. Voor elk probleem in het huis vinden we altijd een meester, een loodgieter.

Aan de ene kant is het leven in Turkije makkelijker en als u mij de uitdrukking toestaat “we maken ons minder zorgen” voor alledaagse problemen… Er is een soort optimistisch fatalisme (“aman abi boş ver, hallederiz4”) en een goed humeur, alsof de mensen ervan overtuigd zijn dat ze er samen in zouden slagen alle problemen op te lossen en dat zelfs als we ze niet oplossen, we samen op de juiste plaats zouden belanden en het leven gewoon zou verder gaan. In verband met de covid pandemie vertelde een vriend van mij van de sportafdeling van Hacettepe, hoe de Turkse familiecultuur een effectief wapen is, met haar bijzondere aandacht voor huiselijke netheid en ook met solidariteit met de vorige generaties.

Natuurlijk zal de economische realiteit in strijd zijn met mijn enthousiasme. De salarissen die de meeste Turken verdienen stellen hen nauwelijks in staat om te leven en staan hen in ieder geval niet of niet meer toe om naar het buitenland te reizen. Ook in Turkije is het gewicht van de hiërarchie naar mijn mening groter dan in België. In politieke debatprogramma’s bijvoorbeeld, als u geen professor en arts bent, heeft u geen inspraak. Evenzo, zoals mijn Turkse vrienden zelf met humor en ironie onthulden, zal een Turk nooit zeggen dat hij het niet weet, hij zal een expert zijn op alle gebieden en in alle vragen. Ik moet zeggen dat de nadruk op hiërarchie vaak op mij heeft gewogen gedurende de twaalf jaar die ik in Ankara heb doorgebracht. Is men niet respectabel, ongeacht de titel of de maatschappelijke positie die men heeft? Naar mijn mening, en op basis van wat ik heb gezien, oefent in Turkije degene die de kracht heeft het met minder terughoudendheid uit dan in onze westerse landen. Dit geldt ook in het verkeer, waar het niet goed is om een voetganger of fietser te zijn. Maar misschien is de machtsbalans hier wel hetzelfde en is het Westen gewoonweg hypocrieter?

Zo ver weg en zo dichtbij… Na twaalf jaar in Turkije te hebben gewoond, beken ik dat ik me een vreemde voel in mijn eigen land en dat ik de identiteitsspanningen van de Turken in België (of moet ik zeggen Belgen van Turkse afkomst) beter kan begrijpen. In alle oprechtheid bevestig ik dat Turkije een land is dat door zijn geschiedenis, zijn geografie, zijn cultuur, van ongeëvenaarde schoonheid is…. en toch, hier zijn we weer, in de troosteloosheid van deze Brusselse herfst , gedomineerd door de covid. Waarom? …. Heb je het antwoord?